کد مطلب:27876 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:134
ابو عبیده مَعمَر بن مثنّی، در تفسیر كلمه «مولاكم» در آیه 15 از سوره حدید:«... مَأْوَلكُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلَل-كُمْ وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ؛ جایگاهتان آتش است. آن، سزاوار شماست و چه بد فرجامی است!» نوشته است: به شما سزاوارتر است.[1]. او این تفسیر را با شعری از ادب جاهلی استوار كرده است. شعر مورد استشهاد او از لبید، صاحب یكی از معلّقات سبع است: فغدت كلا الفرجین تحسب أنّه ماده گاو وحشی چنان بترسد كه پندارد/ صاحبِ سگان شكاری، هم در پیش روی اوست و هم در پس او. شارحان معلّقات سبع، در این بیت، «مولی» را به معنای «اختیاردار» و «صاحب» گرفته اند و شعر را بر این اساس، معنا كرده اند.[2]. ابو زكریّا یحیی بن زیاد بن عبد اللَّه، معروف به فرّاء، ادیب و مفسّر بزرگ كوفی، در تفسیر همین آیه نوشته است: «او، مولای شماست» یعنی:به شما سزاوارتر است.[3]. و چنین اند ابو الحسن اَخفش، ابو اسحاق زَجّاج، محمّد بن قاسم انباری و....[4]. محمّد بن سائب كلبی، مؤلّف، مفسّر و تبارشناس بزرگ، در تفسیر آیه 51 از سوره توبه:«قُل لَّن یُصِیبَنَآ إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَل-نَا وَعَلَی اللَّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ؛ بگو جز آنچه خداوند برایمان مقدَّر كرده است، به ما نمی رسد. او مولای ماست، و مؤمنان باید تنها بر خدا توكّل كنند»، نوشته است: أولی بنا من أنفسنا فی الموت والحیاة؛[5]. خدا اختیارش در زندگی و مرگ ما، از خودمان بیشتر است. چنان كه پیش تر آوردیم، آمدن مولا به معنای «سرپرست» و «متولّی امور» نیز از جمله روشن ترین كاربردهای واژه «مولا» است و بسیاری بدان تصریح كرده اند كه از آن جمله اند: ابو العبّاس محمّد بن یزید، معروف به مُبرَّد، در تفسیر آیه 11 از سوره محمّد:«ذَ لِكَ بِأَنَّ اللَّهَ مَوْلَی الَّذِینَء َامَنُواْ؛ آن، بدان سبب است كه خداوند، مولای مؤمنان است» می نویسد: ولی و مولا، یك معنا دارند و آن یعنی:كسی كه به خلقش سزاوار و متولّی امور آنان است.[6]. فرّاء نیز نوشته است: ولی و مولا در كلام عرب، یك معنا دارند.[7]. راغب اصفهانی، مفسّر و ادیب و قرآن پژوه بزرگ قرن چهارم نیز نوشته است: ولایت، سرپرستی امر است. ولی و مولا، هر دو در این معنا استعمال می شوند و هر یك، هم به معنای فاعلی (مُوالی) و هم به معنای مفعولی (مُوالی) به كار می روند.[8]. ابو الحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری، مفسّر و ادیب بزرگ قرن پنجم، در تفسیر آیه 62 از سوره انعام:«ثُمَّ رُدُّواْ إِلَی اللَّهِ مَوْلَل-هُمُ الْحَقِّ؛ سپس به سوی خدا، مولای حقیقی شان باز گردانده می شوند» می نویسد: یعنی كسی كه سرپرستی امورشان را به عهده دارد.[9]. این گونه عالمان كه بر این حقیقتْ تأكید كرده اند، بسیارند. از ادیب و مفسّر بزرگ معتزلی، جار اللَّه زمخشری یاد می كنیم و می گذریم. وی در تفسیر آیه 286 از سوره بقره:«أَنتَ مَوْلَل-نَا فَانصُرْنَا؛ تو مولای مایی، پس ما را یاری كن!» می نویسد: سرور مایی و ما بندگان توییم؛ یا یاور مایی؛ و یا سرپرست امور مایی.[10]. ابن اثیر نیز در اثر بزرگ و ارجمند خود، النهایة، كه به شرح واژه های دشواریاب احادیث نبوی پرداخته، در تفسیر واژه «مولا» نوشته است: واژه «مولا» در حدیث، فراوان آمده است و آن اسمی است كه بر معانی فراوان اطلاق می شود... و هر كس كه سرپرستی امری را به عهده گیرد یا بدان قیام كند، مولا و ولیّ آن می شود... و از این معناست حدیث:«هر زنی كه بدون اجازه مولایش ازدواج كند، ازدواجش باطل است» و در نقل دیگر [ از این روایت] «ولیّش» (به معنای متولّی امرش) آمده است.[11]. بدین سان، روشن گردید كه «اولویّت در امور» و «سرپرستی امور» و «سیادت» و «ریاست» و «زعامت»، در كلمه «مولا» مندرج است و نیز معنای «مولا» با «ولی»، همسانی دارد. این دو مطلب، حقایقی شناخته شده اند. بر این حقیقت، ادیبان، عالمان و مفسّران بزرگی تأكید ورزیده اند، چنان كه آوردیم.[12]. از این رو، ما بر این باوریم - چنان كه حق مداران نحله ها و مذاهب دیگر نیز بر این باور رفته اند[13] - كه پیامبر خدا در آن هنگامه شگفت و عظیم و جاودانه، با آن جمله سرنوشت ساز، هیچ چیزی را جز «ولایت»، «امامت» و «زعامت» علی علیه السلام رقم نزد. ساماندهی آن اجتماع شكوهمند، فقط برای آن بود كه مردمان، یك بار دیگر، ولی بسی گویاتر، رساتر و كارآمدتر، در گستره ای بس عظیم، ولایت علوی را بشنوند و فردا و فرداها كسانی همی نگویند كه ندانستیم، نفهمیدیم، نشنیدیم و.... برای همین بود كه پیامبرصلی الله علیه وآله بارها اقرار گرفت و در پایان، با صدایی بس رسا فریاد زد: هان! حاضر به غایب برساند. اكنون بر سر آنیم كه از یك سو ملازمات وارونه سازی این معنا را در پیش دید نهیم و از سر تذكّر بگوییم كه اگر در این كلام پیامبرصلی الله علیه وآله سخن از ولایت و سرپرستی آینده امّت در میان نباشد، چنین تفسیری چه لازمه ای خواهد داشت و آیا خِرَد، آن پیامدها را می پذیرد و از سوی دیگر، با تأمّل در حادثه و چگونگی شكل گیری آن و مسائلی دیگر، تأكید كنیم كه حق، همان است كه در تحلیل واژگانی آن آمد و نه چیز و چیزهای دیگر...؛ و اللَّه من وراء القصد.
پژوهش در متون كهن ادبی، لغوی و تفسیری، نشانگر آن است كه از معانی روشن «مولا»:سرپرست، شایسته تر برای تصرّف در امور، و اولی در زعامت و ولایت است. برخی از مواردی را كه مولا بدین معنا به كار رفته، می آوریم:
مولی المخافة خلفها وأمامها